Bewustzijn van de ethische dimensie van menselijke handelen bevorderen.

door Leo Mock.

Van Moessar hoorde ik voor het eerst als puber. Ik moest maar eens wat Moessar leren misschien zou dat helpen tegen mijn kuren, zo stelde iemand voor. Van de stukjes die me werden voorgelezen werd ik destijds als tiener niet warm.

Later, na mijn eindexamen, ging ik in een orthodoxe jesjiva leren die – zo dacht ik – modern zou zijn, want ‘gehaakte keppeltjes’. Maar dat viel erg tegen. Het curriculum was erg traditioneel met daarop ook dagelijks een half uurtje uit de Mussar-literatuur. Of de geschriften van rabbijn A.I. Kook, maar die waren nóg onbegrijpelijker voor mij. En zo kwam ik voor het eerst echt oog-in-oog te staan met Mesillat Jesjariem van Luzzatto. Echt boeiend vond ik het niet – de hoge mate aan structuur had ook wat geforceerds. Met name zijn tirade tegen lachen, schertsen en spotten lagen mij totaal niet. Was humor niet uiterst belangrijk voor de mens? En was scherts en spot niet ook kritiek die men kon aanhoren en pareren? In plaats van meteen een plek in de Hel voor dergelijke lieden reserveren?

Want het tweede aspect wat mij niet lag was de grote nadruk op zonden, zondigheid en straf. Dat was in Mesillat Jesjariem al erg aanwezig, maar in nog intensievere mate in het middeleeuwse Sja’aré Tesjoewa van Rabenoe Jonah uit Girona. Daar viel al helemaal niets te lachen. In de loop van mijn studie aan de verschillende Jesjivot passeerde andere Mussar literatuur de revue. Het Orchot Tzaddikiem daarentegen was een sympathieker boek, meer aards, luchtiger en uit het leven gegrepen. Minder drammerig en hoogdravend. Een boek waar ik nog steeds sympathie voor heb al deel ik het morele kompas niet geheel (meer). Het Nefesj Hachajim van rabbi Chajim uit Volozhin vond ik interessant, want mystiek en daarmee spannend en onbekend. Maar ook daar een enorme nadruk op zondigheid – de ultieme zonde was natuurlijk het verontachtzamen van de Tora-studie. Dat was bijna niet meer te vergeven…

Elke seconde die verloren ging zou immers nooit terugkomen. Dus ook al was de zonde vergeven – het negatieve aspect – de positieve mogelijkheid van de verdienste die je hád kunnen hebben, maar je neus liet voorbij gaan was nooit meer goed te maken. Ook niet bevorderlijk voor de jeugdige (en oudere) geest is de grote nadruk op de seksuele zondes in Mussar-literatuur. Een nadruk overigens die ook al in de Talmoed te vinden is – veel materiaal uit de klassieke Mussar-literatuur was gebaseerd op de Talmoed. Andere werken waar ik mee bekend raakte was Chesjbon Hanefesj dat psychologische inzichten bevat, en stukjes uit de geschriften van Salanter. Het interessants vond ik echter de geschriften van de meer moderne Dessler, omdat ze een verfijning bevatten die bij de moderne mens past. Bovendien integreert hij inzichten van de Kabbala en psychologie in zijn geschriften.

Dr. Leo Mock promoveerde op 1 december 2015 cum laude aan de Universiteit van Tilburg.

Daarna was ik een beetje klaar met Mussar als vast onderdeel van mijn religieuze leermenu. Ik koos destijds voor een meer Chassidische insteek, die hun leer presenteerden als alternatief voor de Mussar. Want de Mussar was zwaar en benadrukte vooral de zondigheid van de mens, diens imperfectie, en God’s strenge kant – zo vonden ook zij. Wie de hele tijd met mest en modder bezig is, wordt niet schoon. Het was de spanning tussen de weg tot God vinden via ‘soer merah’ – stoppen met zondigen – en het ‘aseh tov’, de focus op goede werken en mitsvot doen. Het Chassidisme benadrukt het goede in de mens en zijn mogelijkheid tot goed en deugdzaam handelen. Aldus was de in mijn ogen sympathieke boodschap. Eén probleem: ook in de Chassidische literatuur wordt de lat hoog gelegd. Misschien nog wel hoger dan in de Mussar-literatuur. Wie nog geen inkeer heeft gedaan, diens gebed, Tora en mitsvot blijven in de klipot hangen, en komen niet eens bij God aan! Misschien had je ze zelfs beter niet kunnen doen, want je geeft alleen maar energie aan de Andere Zijde, zo lijkt de Tanya soms te suggereren.

Ik kan zo nog wel even doorgaan. De bottom-line voor mij is dat een ethisch en moreel kader ook in de moderne wereld onontbeerlijk is. In de huidige tijdsgeest zijn wetenschap, publieke ruimte en economie waardevrij. Maar waardevrij kan afglijden naar immoreel wanneer de cijfertjes alles bepalend worden. Alleen daarom al kan Mussar-leren het bewustzijn van de ethische dimensie van het menselijke handelen bevorderen en dat is uiteraard positief. Wel denk ik dat de literatuur zoals die nu voor ons ligt voor de moderne mens vaak moeilijk onbewerkt als leidraad kan gelden. Veel morele sensitiviteit is wel degelijk in onze westerse maatschappij aanwezig, soms nog meer dan in de oude wereld. Vroeger was niet alles beter, en ik ben uiterst blij met veel verworvenheden uit de moderne wereld van de afgelopen 50-60 jaar. Vrijheid is een zeer belangrijke waarde en een uitdaging die we graag zouden moeten aangaan. Moderne filosofie en levensbeschouwing kunnen een aanvulling vormen op ons religieus-getinte morele kompas. Aan de moderne Mussar-leraren echter de uitdaging de Mussar te updaten, en een Mesillat Jesjariem 2.0 te schrijven om als een verbeterd modern moreel kompas te fungeren …