Achrayut/Emunah

door Avi Fertig
vertaling Henri Vogel

Door een Mussar bril: Verantwoordelijkheid en Trouw.

In een moeilijke economische periode had Chaim Yankel een probleem met het vinden van een baan. Hij werd zelfs niet uitgenodigd voor een gesprek. Eindelijk lukte het hem om uitgenodigd te worden voor een gesprek en, hoe kan het anders: hij deed zijn best om indruk te maken. De interviewer zei: “Voor deze baan hebben we iemand nodig die verantwoordelijkheidsgevoel heeft, Chaim Yankel.” “Ik ben degene die u nodig hebt”, antwoordde Chaim. “Bij mijn vorige baan zeiden ze iedere keer dat er iets fout ging, dat ik daarvoor verantwoordelijk was.”

Eén van de moeilijkste dingen in het leven is de verantwoording op je te nemen als we iets verkeerd hebben gedaan of als we iemand pijn hebben gedaan. Dit onvermogen om verantwoordelijkheid op je te nemen hoort bij het mens zijn. Toen God Adam confronteerde met het overtreden van het enige gebod dat hij had gekregen, om niet te eten van de Boom van Kennis, antwoordde Adam onmiddellijk dat zijn vrouw daarvoor verantwoordelijk was (klinkt dat bekend?). Toen God Eva confronteerde probeerde ook zij de schuld af te schuiven.

Deze aversie om verantwoordelijkheid te nemen gaat niet alleen op voor de negatieve dingen die we hebben gedaan. Mensen hebben veel moeite verantwoording op zich te nemen die hoort bij het hebben van grote gaven en eigenschappen. Het is duidelijk dat wij de intelligentste van alle wezens zijn. Wie anders is er verantwoordelijk voor het milieu waarin we leven? Wie zou er verantwoordelijk moeten zijn voor het welzijn van alles dat onze planeet bevolkt?

Niemand minder dan Rabbijn Yisrael Salanter, de oprichter van de huidige Mussar beweging die in Litouwen in de eerste helft van de negentiende eeuw begon, wordt bedoeld als men zegt dat hij het intellect bezat gelijk aan dat van duizend mensen. Hij voegde er dan aan toe: “Het is om deze reden dat mijn verantwoordelijkheid voor de wereld net zo groot is als die van duizend mensen.”

Om dit in zijn ware context te begrijpen: Reb Yisrael wilde geen eer. Hij wilde nooit een positie in het rabbinaat, noch wilde hij een eretitel. Toch begreep hij dat zijn overweldigende kwaliteiten van hem eisten dat hij die moest gebruiken om Mussar wijsheid te verspreiden en dat hij moest helpen om een betere wereld te creëren.

Deze benadering laat ons een bekend incident begrijpen dat zich voordeed in Vilna in 1848 toen Reb Yisrael pas 38 jaar was en officieel geen rabbijn was. Toen Yom Kipoer naderde, was er een cholera-epidemie die de stad verwoestte. Reb Yisrael hing in alle synagoges op de vooravond van Yom Kipoer pamfletten op om er bij de mensen op aan te dringen niet te vasten en de diensten in te korten, en tijdens de koelte van de dag in de stad buiten te lopen. De volgende dag, op Yom Kipoer zelf, na de ochtenddienst, pakte hij wat brood en wijn, liep naar de Bima, maakte Kidoesj en at in de aanwezigheid van de hele gemeente.

Volgens één versie van dit incident stond een van gemeenteleden, die een vooraanstaand persoon in de stad was, op toen hij dit zag en riep: “Hebben wij geen rabbijnen die de wetten kennen van iemands leven? Zij stonden eten in het openbaar niet toe zoals hij (Reb Yisrael) dat heeft gedaan.”

De kracht, moed en besluitvaardigheid die Rabbijn Yisrael Salanter karakteriseerden kwamen voort uit zijn enorme gevoel voor verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid en een gevoel van verplichting gaven voeding aan zijn persoonlijkheid en hij begreep dat deze karaktereigenschappen de essentie vormden voor een leven gebaseerd op Mussar principes.

Het heeft mij altijd verbaasd dat als leven met verantwoordelijkheid de meest basale waarde van Torah en Mussar is, waarom de meeste klassieke Mussar-werken geen hoofdstuk hebben dat is gewijd aan de midah achrayut /verantwoordelijkheid?

Een antwoord zou kunnen zijn dat de midah achrayut zo basaal is voor een Mussar benadering dat het hèt onderliggende thema is voor alle midot. Leven met verantwoordelijkheid is de hoeksteen voor de hele Torah; het is de basis waaraan we iedere beslissing en iedere actie moeten toetsen. Liefdadigheid moet op een verantwoorde manier worden gedaan. Ongebreideld enthousiasme  is een belangrijke waarde, maar moet altijd worden geleid door verantwoordelijkheid. En dit geldt voor iedere midah van iemands spirituele curriculum.

Ik wil graag nog een inzicht in dezelfde zin delen, een inzicht dat ons kan helpen de verplichtingen na te komen die voortvloeien uit onze verheven status als mens. Op welke midah kunnen we een beroep doen om tot een grotere verantwoordelijkheid te komen in alle aspecten van het leven? De Talmoed (Makkot 24a) leert ons dat de grote leiders van iedere generatie specifiekere midot uitzochten als fundament waarop hun generatie hun spirituele leven kon baseren.

Koning David kwam op elf, Jesaja op zes, Micha op drie. De Maharal (Netiv ha’Emunah, hfdst 2) verklaart dat naarmate de generaties elkaar opvolgden, ze verzwakten en hun vermogen om zichzelf te perfectioneren en spirituele heelheid te bereiken afnam. De grote leiders waren hier gevoelig voor en zochten naar een smallere fundering, maar waarmee toch een niveau van heelheid kon worden bereikt. De Talmoed besluit, “Habbakuk baseerde zich op slechts één eigenschap (in zijn generatie): ‘De rechtvaardigen leven met emunah/geloof.”

Wat is emunah en wat vraagt dit van ons? Hoe leef je met emunah? De Torah gebruikt het begrip emunah als het de handen van Mozes beschrijft bij het leiden van de Joden in de strijd: “En zijn handen waren emunah tot zonsondergang” (Shemot / Exodus14:31). Kunnen handen beschikken over duidelijke kennis of geloof? De essentiële definitie van emunah is niet ‘geloof’ in de zin van geloof, maar ‘trouw’, of loyaliteit aan de waarheden van iemands leven.

Emunah betekent met een taak belast worden en die taak uitvoeren op een betrouwbare en verantwoordelijke manier (zie Targum Onkelos over Bereishit / Genesis 41:34). Het gaat om handelen met verantwoordelijkheid, integriteit, toewijding en kracht.

Mussar leert ons dat we Gods wegen moeten navolgen. God is het paradigma van iemand die toegewijd is aan de taak. Stel je voor dat we geen idee zouden hebben wanneer de zon elke ochtend zou opgaan of ’s avonds zou ondergaan. Stel je voor dat de natuurwetten slechts ‘aanbevelingen’ waren en dat ze onvoorspelbaar en onbetrouwbaar waren. Als God verantwoordelijk is, moeten wij dat ook zijn.

Maar het gaat veel verder. Een grondslag van Torah en Mussar is dat menselijke wezens geschapen zijn naar de gelijkenis van God, b’Tzelem Elokim. De Nefesh HaChaim (sha’ar 1) legt uit dat geschapen zijn naar de gelijkenis van God natuurlijk niet kan betekenen dat een mens op elke manier op God lijkt.

In tegendeel, het betekent eerder dat de mens in een bepaald aspect op God lijkt. Elk van de Goddelijke namen duidt een specifieke manier aan waarop de Almachtige zich verhoudt tot de schepping. Zich baserend op eerdere bronnen, legt Nefesh HaChaim uit dat de naam Elokim naar God verwijst als de “Meester van alle krachten”. God is de Meester van alle krachten doordat elke kracht in de schepping voortdurend door God wordt ondersteund.

Het is hier, vervolgt de Nefesh HaChaim, dat de mens zijn gelijkenis met God vindt. God schiep de mensheid als “meester” van de wereld. Door onze acties, spraak en gedachten houden we de wereld in stand of vernietigen we de wereld. Net als God is de mens meester van het universum. Middels ons handelen, onze spraak en gedachten houden we de wereld in stand of vernietigen we haar. Evenals God is de mens meester van het universum. Anders gezegd, God koos de mens uit om verantwoordelijk te zijn voor de hele schepping.

Rabbijn Nachman van Breslau zei, “De dag waarop je werd geboren is de dag waarop God besloot dat de wereld niet kon bestaan zonder jou.” Nu kunnen we eraan toevoegen dat als uitvoerders van God’s Master-plan, belast met de levenslange verantwoordelijkheid en taak om trouw de wereld te blijven ondersteunen middels onze goede daden, we doorlopend onze voornemens moeten versterken door trouw te blijven aan de waarheden die we maar al te goed kennen. Verantwoordelijkheid is het meest basale kenmerk van ons mens-zijn en de grootste bron van onze grootsheid.

Hieronder plaatsen waar op deze site eerder midot ter sprake kwamen.

---