Bitachon

Drie Methodes om met Vertrouwen te Leven.

door David Jaffe
vertaling Henri Vogel

Door een Mussar bril: Drie Methodes om met Vertrouwen te Leven.

De titel van W.H. Auden’s dramatische gedicht, The Age of Anxiety (1947), vat de teneur samen van het leven in de Westerse wereld gedurende meerdere voorbije decennia.
In onze tijd zijn medicijnen tegen angst verreweg de meest voorgeschreven medicijnen die er worden verkocht.

Wij mensen zijn een nerveuze soort.

Angst heeft zijn nut, in het bijzonder in de begin dagen van onze soort, toen een verkeerde beoordeling van de dreiging van een tijger die achter een boom zat een dodelijke fout kon zijn. Maar angst speelt een te grote rol in onze levens van nu. Het “vecht-vlucht mechanisme” dat in onze hersenen is ingebouwd is een erg grof stuk gereedschap. Het kan ons behoeden voor echte fysieke dreigingen, maar is niet goed afgestemd op de stress oorzaken die we ondervinden in het verkeer, op kantoor of thuis tijdens onze overwegend zittende levens.

De persoonlijke en sociale kosten van angst zijn groot; angst belast het immuunsysteem en zorgt er automatisch voor dat we bang zijn voor mensen en culturen die anders zijn dan die van onszelf. Dit is de bron van de impliciete vertekening die veroorzaakt dat het uitbannen van racisme zo verwarrend is.

Mussar geeft ons een belangrijk tegenwicht in deze angstige tijden: de mida Bitachon.

In de Mussar literatuur betekent Bitachon vertrouwen op God. Het is een tegengif voor de bestaans-zorgen en -angsten omdat het ons aanmoedigt om bewustzijn in onszelf te cultiveren dat we bestaan, en onderhouden worden door iets dat veel groter is dan wijzelf.

In onze klassieke bronnen is dat God, of de schepper van het hele bestaan. Voor hen met een minder traditioneel perspectief ten aanzien van spiritualiteit zou deze grotere context beleefd kunnen worden als het web van de mensheid of zou het “het universum” kunnen zijn. Het belangrijkste is dat er betekenis is die buiten ons beperkte perspectief valt.[1]

Laten we drie manieren onderzoeken om Bitachon te verwerven: middels hoe we staan tegenover controle en loslaten, door rust en vernieuwen, en middels vertrouwen.

Met de mogelijkheid om te stoppen met zorgen maken onder handbereik zou je denken dat Bitachon de eerste mida zou zijn die we allemaal zouden willen verwerven. Ondanks deze grote beloning is het verwerven van Bitachon uitdagend op andere manieren dan het verwerven van andere midot.

Voor moderne mensen wiens geloof in een almachtige, alles wetende en liefhebbende Godheid ernstig verzwakt is door meer dan twee eeuwen rationeel wetenschappelijk denken, vreselijk geweld en lijden in twee wereld oorlogen, klinkt domweg op God vertrouwen om voor je te zorgen leeg. Hoe kan ik op een God vertrouwen die heeft toegestaan dat Auschwitz kon gebeuren? Er is geen grotere uitdaging voor de gedachte dat we op God kunnen vertrouwen dan deze. Onze na-Holocaust generaties waren niet de eersten die worstelden met Bitachon. Ook in bijbelse tijden was het een uitdaging toen de Joodse gemeenschap gemakkelijker het idee van een almachtige God accepteerde.

Bitachon als mida vereist niet dat we een absoluut vertrouwen hebben in een almachtige God. Zoals met alle midot is er een continuüm, en wij allen moeten onze eigen ziel lokaliseren binnen dit continuüm. Sommige mensen gaan door het leven met een onschatbaar geloof in God’s goedheid en bescherming; anderen zijn veel angstiger en zorgen vullen al hun dagen. Geen van deze extremen is noodzakelijkerwijs goed. Waar je ook bent in dit continuüm, werken aan Bitachon betekent bewegen richting balans brengen in vertrouwen op een liefhebbende God of in een goed Universum onderwijl het initiatief nemend. Je hoeft niet te geloven dat je er eigenlijk niet in gelooft te kunnen groeien in Bitachon. Een goede plek om te beginnen is te beginnen met een zeer praktisch probleem, ons levensonderhoud.

Bitachon en de kost verdienen, De Manna Test

Enkele dagen nadat de Israëlieten de Rode Zee zijn overgestoken, begeleid door veel Goddelijke donder en bliksem, neemt God hen een test af om te zien of ze het vertrouwen dat ze bij de zee hebben gezien inmiddels geïnternaliseerd hebben. God voorziet ze van manna, maar staat ze toe slechts precies dat wat ze nodig hebben te pakken en niets te bewaren voor de volgende dag. Als ze het bewaren, bederft het (Exodus 16:-20).

Waarom koos God voedsel als het onderwerp van deze test? Voedsel staat symbool voor de kost verdienen, onze Parnassa. Voorzien in ons materieel welzijn en dat van onze familie is en was altijd de kern van de bron van zorgen door de eeuwen heen van de menselijke geschiedenis. Hebben we genoeg te eten? Het gevoel van schaarste dat opgeroepen wordt door dit vraagstuk is nauw verbonden met de Yetzer haRa. Een bovenmatig ontwikkeld gevoel van schaarste kan tot hebberigheid leiden, geweld en de slechtste aspecten van menselijk gedrag.

De manna test was zorgvuldig in elkaar gezet. God zou iedere huishouding precies dat wat ze nodig hadden hebben kunnen geven voor hun dagelijkse voedselbehoefte. In plaats daarvan moesten ze werken voor hun eten door in de velden hun voedsel te verzamelen. Dit vereiste weerspiegelt de vloek die over Adam is uitgesproken in het paradijs, “De aarde zal door jouw toedoen vervloekt zijn, met pijn en moeite zul je ervan eten…Met het zweet op je gezicht zul je brood eten…”(Genesis 3:17-19). Onderdeel van het mens zijn is dat we moeten werken voor ons voedsel. Maar dit komt vergezeld van nog een uitdaging. Ons werk en ons vermogen om dingen te maken en onszelf te onderhouden vervult ons met trots. De Tora waarschuwt ons door te zeggen, “Mijn eigen kracht en de sterkte van mijn hand hebben mij die rijkdom verschaft”. (Deuteronomium 8:17)

De Tora vraagt ons om iets te doen dat tegen onze intuïtie ingaat  en misschien wel paradoxaal is. We moeten onze gaven gebruiken om in ons levensonderhoud te voorzien (gesymboliseerd door het verzamelen van manna) en, tegelijkertijd erkennen dat het niet alleen onze eigen kwaliteiten zijn die ons ons levensonderhoud lieten verdienen (gesymboliseerd door de behoefte om erop te vertrouwen dat er morgen weer voedsel zal zijn) en, dat we er niet mee kunnen doen wat we maar willen (gesymboliseerd door de noodzaak de overgebleven manna niet op te slaan).

Tsedaka is een van de mitswot die ons traint om dit te doen. We verdienen geld middels onze inspanningen, maar moeten inzien dat een deel van deze verdiensten toekomt aan de behoeftigen.

Dat is de mida Bitachon. Het doet een beroep op ons om krachtig te handelen in de wereld, en gebruik te maken van datgene wat Hishtadloet wordt genoemd, menselijke inspanning. Tegelijkertijd doet het een beroep op ons om ons te realiseren dat wij per slot van rekening niet “in control” zijn.

Bitachon als Bron voor Vernieuwing en het Leven

De profeet Jeremia leert, “Twee zonden hebben Mijn mensen begaan: ze hebben Mij verlaten, een zoetwater bron (Makor Mayyim Hachayim), om voor zichzelf waterreservoirs uit te houwen (Borot), gebarsten reservoirs die geen water kunnen vasthouden” (2:13).

Het water van een zoetwater bron vloeit vanuit haar bron, in tegenstelling tot het water in een reservoir dat van ergens anders is verzameld: het is afgescheiden van zijn bron. Jeremia vergelijkt water met Vertrouwen in nog een andere passage:

Gezegend is hij die vertrouwt op God, en wiens hoop God is. Want hij zal zijn als een boom geplant door de wateren, en die zijn wortels uitspreidt naast de rivier, en niet zal afzien wanneer de hitte komt, maar haar bladeren zullen groen zijn; en zal geen angst kennen en zal niet angstig zijn als de tijd van droogte komt, noch zal het ophouden vruchten te dragen. (Jeremia 17:17-18)

Water is de bron van welzijn. Een boom met zijn wortels in de buurt van water is altijd verbonden met zijn bron van leven en vitaliteit. Nare dingen kunnen gebeuren, zoals droogte of hitte, maar door deze verbinding met zijn levensbron blijft de boom groeien en vruchten produceren. Dit is zoals Jeremia een mens die Bitachon heeft beschrijft. Het hebben van Bitachon betekent niet dat er geen slechte dingen zullen gebeuren. Er kan zich hongersnood en droogte voordoen. De mens met Bitachon zal niet op een dwaalspoor komen door het lijden, maar zal in staat zijn om het leven te omhelzen en productief voor zichzelf en anderen te blijven.

Bitachon als een Perspectief van Vertrouwen

Circa 1000 jaar geleden verklaarde Rabbijn Bahaya Ibn Paquda (11e eeuw, Spanje) hoe Bitachon iemand helpt een leven van overtuiging en principes te leven. De mida Bitachon helpt ons dingen te doen waarvan we weten dat ze juist zijn, omdat we ons niet baseren op onze eigenwaarde of ons veiligheidsgevoel en of we aardig worden gevonden door anderen. Dit kan een ongelofelijk waardevolle zielseigenschap zijn om onrechtvaardigheid te bestrijden. Hij schrijft in “Duties of the Heart”:

Een bijkomend voordeel van dit vertrouwen heeft het volgende effect: Iemand die vertrouwt op God zal zich niet onderwerpen aan een ander; hij zal zijn hoop niet vestigen op een ander of zijn vertrouwen steken in mensen. Hij zal niet onderdanig aan ze zijn om in hun gunst te komen, noch zal hij ze vleien. Hij zal het oneens zijn met ze, met dat wat niet dienstbaar is aan God. Hun manier van doen zal hem niet beangstigen en hij zal niet bang zijn om er tegenin te gaan. Hij zal zich ontdoen van het gevlei voor hun gunsten en zich bevrijden van de last om hen te bedanken en de verplichting om wederdienst te bewijzen. Als ze hem berispen, zal hij er niet van terugschrikken om ze boos te maken; als zij hem vernederen, zal hij niet schuchter zijn of toegeven wat niet waar is.

Rabbijn Zvi Miller, de vertaler van Rabbijn Yisrael Salanter’s Ohr Yisrael (19e eeuw, Europa), stelt dat Mussar helpt een “bullet-proof”   gevoel van eigenwaarde te bouwen. In Modern Hebreeuws, is Bitachon Atzmi de uitdrukking voor zelfvertrouwen. Dat is wat Rabbijn Bahya hierboven beschrijft en dit steunt ook op de teksten van Jeremia. Als je verbonden bent met je bron van innerlijke vernieuwing en vitaliteit zal je je zeker voelen als er zich uitdagingen voordoen.

Een dergelijk soort zelfvertrouwen was zo belangrijk voor Rabbijn Yosef Yuzel Horowitz, oprichter van de Novarodok Mussar school, dat hij zijn studenten lastige uitdagingen opdroeg opdat ze konden groeien in Bitachon. Een student was bang in het donker. Rabbijn Yosef Yuzel gaf hem de opdracht om de nacht al psalmen zeggend op de begraafplaats door te brengen. Een andere student was bang om vernederd te worden. Aan hem gaf de rabbijn de opdracht naar de bakker te gaan en daar om spijkers te vragen, en naar de ijzerwaren-zaak om brood te vragen. De pointe van beide uitdagingen was om de studenten te leren Bitachon te hebben en zich te laten realiseren dat ze niets schadelijks overkomt als ze hun angsten onder ogen zouden zien. De studenten van Novarodok zouden meer dan 100 yeshivot verspreid over Oost Europa oprichten, ondanks enorme tegenwerking en bedreigingen van de Russische autoriteiten.

De allereerste oefening in de Shulchan Aruch, de 16e eeuwse Codificatie van Joodse wetten is de stoutmoedigheid om als religieuze Jood te leven. Om te leven volgens een serie principes die op bepaalde momenten anti-cultureel zijn vereist een innerlijke overtuiging en zelfvertrouwen. Als Mussar beoefenaars weten we dat de midot niet in het luchtledige bestaan. Bitachon zonder nederigheid of terughoudendheid zou tot roemloos gedrag kunnen leiden. Maar de wereld heeft gevoelige, doordenkende mensen nodig die handelen met Bitachon inzake hun overtuigingen voor het welzijn van ons allen.

Rabbijn David Jaffe is de auteur van “Changing the World from the Inside Out”: Een Joodse benadering voor persoonlijke en Sociale Verandering, winnaar van de 2016 National Jewish Book Award for Contemporary Jewish Life. Hij is de mededirecteur van het trainingsprogramma voor rabbijnen van The Mussar Institute, Nefesh HaRav.

[1] Er is een klassieke discussie in traditionele Joodse bronnen over de betekenis van Bitachon. De tegengestelde stellingen worden het duidelijkst geformuleerd door Rabbijn Yosef Yuzel Horowitz, de Alter van Novaradok, en Rabbijn Abraham Isaiah Karelitz, de Chazon Ish. Voor Rabbi Horowitz betekent Bitachon een rotsvast geloof dat God je geeft wat je nodig hebt als je voldoende vertrouwen zou hebben. Zo moeilijk als deze stellingname klinkt voor het eigentijdse oor, vindt het brede ondersteuning in Joodse bronnen als de Talmoed. Voor de Chazon Ish, betekende Bitachon een geloof dat de gebeurtenissen in ons leven, en de dingen die ons overkomen een uiteindelijke bedoeling hebben, zelfs als we die bedoeling of dat doeleinde niet begrijpen vanuit ons beperkte perspectief.

Hieronder plaatsen waar op deze site eerder midot ter sprake kwamen.


Mida van de Maand (2)

Mida van de Maand (1)

Kedusha – heiligheid is het doel van alle Mussar praktijk. Dit wordt duidelijk vermeld in de klassieke kabbalistische Mussar tekst Messilat Yesharim – Het Pad van de Rechtvaardigen, door Rabbi Moshe Chaim Luzzato (Ramchal). Kedusha is het laatste hoofdstuk in zijn werk, dat een stap-voor-stap handleiding vormt voor het bereiken van je spirituele doelen. Het […]

Yirah – Ontzag?

Een actueel artikel van Alan Morinis verscheen onlangs in de Nieuwsbrief van The Mussar Institute. Yirah is lastig te vertalen. Ontzag of ontzagwekkend misschien? Lees het artikel hier.

Elke maand een mida

Zerizut – enthousiasme

Nigun: Zerizut Focussen op een mida lukt goed als je die constant als een mantra in je hoofd laat rondzingen. Nigun in Het Hebreeuws, meervoud niguniem. Hierboven een voorbeeld van hoe dat zou kunnen klinken. Vaak wordt er – vooral onder Chassidische joden – uitbundig gezongen en gedanst in groepen.Vaak zijn het louter klanken. Communiceren […]

Bitachon – vertrouwen

In het plaatje komt vertrouwen in de ander tot uitdrukking. Bitachon is meer: het is vertrouwen op HaShem, op de voorzienigheid. Bitachon geeft ons het vermogen te handelen vanuit een plek zonder angst. Een hart kan niet gelijktijdig zowel angst als vertrouwen bevatten. Als we vertrouwen cultiveren, verminderen we onvermijdelijk de greep die angst heeft op […]